Қыркүйек 10, 2021
Тәуелсіздік жылдарындағы дәнді дақылдар бойынша селекциялық жетістіктер
Рсалиев Ш.С., ҚазЕӨШҒЗИ дәнді және мал азықтық дақылдар бөлімінің меңгерушісі, биология ғылымдарының докторы
Институтымызда дәнді дақылдар бойынша селекциялық жұмыстар 1934 жылы А.А.Орловтың бастамасымен қолға алынды. Ол ВИР және жергілікті сорттардың коллекциясы негізінде арпаның жұмыс коллекциясын құрды. Күздік бидай бойынша селекциялық жұмыстарды 1950 жылдан бастап П.Ф. Федоров жүргізді. 1965 жылы Н.Л. Удольскаяның ғылыми басшылығымен арпа дақылы бойынша топ құрылды. 1972 жылдан бастап дәнді дақылдардың селекциясы ҚР ҰҒА, РАҒА мен УАҒА академигі Р.А. Оразалиевтің жетекшілігімен жүргізілуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі селекциялық жетістіктерге жаздық бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ 4 сорты (1980 ж. аудандастырылған), күздік бидайдың БОГАРНАЯ 56 (1981) және ҚАРЛЫҒАШ (1986) сорттарын атауға болады. Бұл сорттар республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында әлі де кеңінен өсірілуде.
Соңғы 30 жыл ішінде институт селекционерлері шығарған дәнді дақылдардың 93 сорты аудандастырылды және қазіргі уақытта өндірісте пайдалануда. Олардың ішінде күздік жұмсақ бидайдың 28 сорты, күздік қатты бидайдың 2 сорты, күздік тритикаленің 4 сорты, жаздық жұмсақ бидайдың 18 сорты, жаздық қатты бидайдың 8 сорты, күздік арпаның 2 сорты, жаздық арпаның 17 сорты, сұлының 10 сорты, күріштің 2 сорты, үйбидайықтың 2 сорты бар. Аталған дақылдардың жекелеген сорттары республикамыздың көптеген аймақтарында және шет елдерде егіліп, шаруашылық-құнды белгілері бойынша еліміздің селекциялық жетістіктерінің алтын қорына енгізілді.
Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардағы институттың алғашқы жетістігі – 1991 жылы Қазақстанның Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған жаздық жұмсақ бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЕРТЕ ПІСЕТІН сорты болды. Сорт Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясымен бірлесіп шығарылған. Сорт ерте піседі, вегетациялық кезеңі 67-89 күн. Орташа егін өнімділігі 25-30 ц/га, жоғары агрофон жағдайында – 53,6 ц/га дейін. Дәннің технологиялық көрсеткіштері бойынша күшті бидай тізіміне енгізілген. Қазіргі уақытта бұл сорт Қазақстандағы жаздық бидайдың ең танымал сұрыптарының бірі болып табылады, өсіру аумағы 300 мың гектардан астам. Сорт сонымен қатар Ресей Федерациясының Курск, Челябі облыстарында, Башқұртстанда және Қырғызстанда өсіріледі.
Келесі бірегей сорт – 1992 жылдан Алматы мен Қызылорда облыстарында, сондай-ақ Башқұртстан мен Қырғызстанда өсірілетін бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ 10 сорты. Факультативті сортқа жатады (күзде де, көктемде де егуге болады). Сорт орташа мерзімде піседі. Көктемгі және күзгі үсіктерге төзімді. Жапырақ таты және фузариоз ауруларына көнбіс (толерантты). Сорттың орташа түсімі суармалы жерде 50,5 ц/га, тәлімі жерлерде 22,4 ц/га болады. Интенсивті технология бойынша суармалы жерге де, тәлімі жерге де егуге болады. Дәннің сапасы бойынша бағалы бидайға жатады.
1993 жылы Қазақстанда күздік бидайдың ЖЕТІСУ сорты аудандастырылды. Өсімдіктің биіктігі орташа (75-85 см), вегетациялық кезеңі 265-275 күн, қысқа төзімділігі жоғары. Тат түрлерімен, ақ ұнтақпен және қаракүйемен зақымданады. Жетісу сортының ерекше қасиеті – егін түсімінің жоғарылығында және ауа райына бейімделгіштігінде. Мемлекеттік сорт сынау кезінде (1990-1995) орташа егін түсімі 56 ц/га болды. Сорт Алматы, Жамбыл және Түркістан облыстарында егіледі.
1995 жылы күздік бидайдың ең белгілі сорты СТЕКЛОВИДНАЯ 24 аудандастырылды. Сорт өсу мерзімінің ұзақтығы 251-263 күн. Суыққа және қуаңшылыққа өте төзімді. Сабақ және жапырақ таттарымен орташа (Lr3 гені анықталған), тозаңды және қатты қаракүйемен аз зақымданады. Сары татқа төзімсіз, бірақ бұл ауру бойынша толерантты (көнбіс) сорт болып есептеледі. Суару жағдайында дән өнімділігі 70 ц/га дейін, тәлімі жерде – 20-35 ц/га. Күшті бидайлар қатарына жатады. Алматы, Жамбыл, Түркістан облыстарында қазіргі кезде қолданылатын күздік бидайдың негізгі сорты болып табылады. Сондай-ақ Қырғызстан мен Тәжікстанның бірқатар аймақтарында егіледі.
1996 жылы Қостанай, Павлодар облыстарында жаздық жұмсақ бидайдың ЛЮТЕСЦЕНС 32 сорты пайдалануға рұқсат етілді. Сорт орташа мерзімде, яғни 86 күн ішінде піседі. Тозаңды қаракүйеге және сары татқа көнбіс, жапырақ және сабақ таттарымен зақымданады. Орташа егін түсімі 25-30 ц/га. Дәннің технологиялық көрсеткіштері бойынша күшті бидай тізіміне енгізілген. Бұл сорт 2020 жылға дейін Қазақстандағы ең танымал жаздық бидай сорттарының бірі болды (137 мың га).
1997 жылы Қазақстанның 7 облысында (Ақмола, Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Түркістан) жаздық арпаның АРНА сорты пайдалануға рұқсат етілді. Сорт ерте көктемгі аязға, жатып қалуға және дән төгілуге төзімді. Сорттың потенциалды шығымы 63,1 ц/га, дәндегі ақуыз мөлшері 12%-дан аспайды, крахмал 60-63%, экстрактивті заттар 76-81%. Қазіргі кезде бұл сорт республикадағы жаздық арпа ассортиментінің негізін құрайды. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2019 жылғы мәліметі бойынша республикада бұл сорттың егіс көлемі 500 мың гектардан асты.
2001 жылдан бастап жаздық арпаның СЕВЕР 1 сорты Алматы облысында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізіліміне енгізілді. Вегетациялық кезеңі 97-101 күн, өсімдіктердің биіктігі 84-92 см, өнімді түптенуі 2,5-3,1 дана, 1000 дәннің салмағы 49,9 г, дән натурасы 680,3 г/л. Сорт ерте көктемгі аязға, жатып қалуға және дән төгілуге төзімді. Потенциалды өнім 64,1 ц/га, дәндегі ақуыз мөлшері 9-11,5%, крахмал 60-64%, экстрактивті заттар 76-80%.
2002 жылы Қазақстанда күздік тритикаленің бірінші отандық сорты ТАЗА сорты аудандастырылды. Сорт қысқа төзімді, түптенуі жақсы, сабан биіктігі 105-110 см, жатып қалмайды. Масақ пен дәндері ірі, 1000 дәннің массасы 56 г дейін. Көп гүлді, масақтағы дәннің мөлшері 60-70 данаға дейін жетеді, осы қасиеттерінің арқасында сорт жоғары өнім береді. Потенциалды өнімділік 8-10 т/га. Сорт мал азығы үшін және таза күйінде де, бидай қоспасымен де нан пісіруге арналған. Құрамында крахмалдың көптігі мен мол егін түсімі арқасында ол химиялық-технологиялық өнеркәсіп үшін тамаша шикізат болып табылады (биоэтанол, биодизель, спирт және т.б.).
2003 жылдан бастап Қазақстанның төрт облысында (Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан) күздік жұмсақ бидайдың АЛМАЛЫ сорты өсіруге мақұлданды. Өсу мерзімінің ұзақтығы 270-290 күн, қысқа төзімділігі орташа (96-98%). Аз деңгейде сары тат (1-2 балл/10-15%), септориоз (1-2 балл) қоздырғыштарымен зақымданады, ал жапырақ татына (2-3 балл/10-20%) және қатты қаракүйеге (2-3 балл) төзімділігі орташа. Суармалы жерде орташа түсімі 62 ц/га. Сорт еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлерінде суармалы және қамтамасыз етілген тәлімі жерлерінде егіледі.
2004 жылы үйбидайықтың (райграс) отандық сорты МАРЭЛЬ қабылданды. Бұл көпжылдық дәнді дақыл, олар суландыру жағдайында мәдени жайылымдарды құруға және көгалды шөп ретінде пайдалануға арналған. Сорт түраралық будандастыру және кейіннен іріктеу әдісімен жасалды. Жасыл жемшөп массасының орташа өнімділігі 445,8 ц/га. Жапырақтығы жоғары (55-67%). Суға батуға төзімді. Сорт елдің оңтүстігінде және оңтүстік -шығысында қолдануға рұқсат етілген.
2011 жылы институт селекционерлері шығарған дәнді дақылдардың 12 сорты пайдалануға жіберілді. Күздік жұмсақ бидайдың жаңа МЕРЕКЕ 70 сортының өсу мерзімі 265-275 күн. Түр тармағы – барбаросса. Негізгі жапырақ ауруларына төзімді. Суармалы жағдайда орташа егін түсімі 68,0 ц/га. Сорттың сапалық көрсеткіштері өте жоғары – 1000 дән салмағы 36 г, дәндегі ақуыз мөлшері 17,7%, ұлпа 37% , жалпы нан пісіру бағасы 4 балл. Құнды бидайлар қатарына жатады. Сортты Алматы және Жамбыл облыстарында егуге рұқсат етілген.
Күздік бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЯНТАРЬ сорты қатты бидай түріне жатады, түр тармағы – церулесценс. Сорт жатып қалуға өте төзімді, масағы тығыз, дәндері ірі. Қолайлы жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілмеген жердің өзінде бақылау сортымен салыстырғанда 2,5-4,0 ц/га артық өнім береді. Орташа 1000 дән массасы 56,0 г, макарондық сапасы 4,4 балл. Сортты 2011 жылдан бері Алматы, Жамбыл және Қызылорда облысында өндірісте егуге рұқсат етілген.
Жаздық арпаның СЫМБАТ сорты «К-11798 / Нутанс-70» будан популяциясынан жеке іріктеу арқылы шығарылған. Сорт 79-80 күнде піседі, өсімдік биіктігі орташа мөлшерде (82-86 см), астық шығымдылығы (78,6%) және ақуыз мөлшері (13,6%) жоғары. Ерте көктемгі аязға, пісіп жетілгенде жатып қалуға және дән төгілуге төзімді. Орташа дән өнімділігі 35,0 ц/га. Сорт 2011 жылдан бері Жамбыл, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі.
2012 жылы жаздық жұмсақ бидайдың САМҒАУ сортын Павлодар облысында егуге рұқсат етілді. Сорт Павлодар ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтымен бірлесіп биотехнологиялық әдістерді қолданып шығарылған. Сорт орташа мерзімде, 91 күнде піседі. Құрғақшылыққа, дән төгілуге төзімді. Егін түсімі қолайлы жағдайда 40,5 ц/га. Дән сапасы бойынша құнды бидайға жатады.
2013 жылы Алматы облысында күздік арпаның АЙДЫН сортын пайдалануға рұқсат етілді. Бұл мал азығы бағытында шығарылған көп қатарлы сорт. 209-210 күнде пісіп үлгіреді, дән мөлшерінің көптігімен (68-74 дана) және ақуыз құрамының жоғары деңгейімен (15,2%) ерекшеленеді. Сорттың орташа өнімділігі 40,1 ц/га.
2014 жылдан бастап Алматы және Жамбыл облыстарында «Таза / ПРАГ-45» будан популяциясынан іріктеу әдісімен шығарылған күздік тритикаленің АЗИАДА сорты пайдалануға жіберілді. Сорттың қысқа төзімділігі және саңырауқұлақ ауруларына қарсы тұру қабілеті жоғары. Орташа дән өнімділігі 75,3 ц/га, ақуыз мөлшері 12,6%, лизин 3,8-3,9% құрайды.
2015-2021 жылдар аралығында институтымыздың селекционерлері шығарған күздік бидайдың 9 сорты (АРАП УЛУЧШЕННЫЙ, ДАУЛЕТ, ЕГЕМЕН-20, МАТАЙ, МАМЫР, БЕСАГАШ, СӘТТІ-14, ВАВИЛОВ, ДИМАШ), күздік тритикаленің 2 сорты (ҚОЖА, ЗЕРНОКОРМОВОЕ 5), күздік арпаның 1 сорты (ЖАЛҒАС), жаздық арпаның 2 сорты (ҰЛАР, ИЛЕК 36), жаздық бидайдың 5 сорты (МИЛАНА, СЕРКЕ, СЕЙМУР 17, ӨСКЕМЕН, ТАБЫС 60), сұлының 3 сорты (ДӨНЕН, СҰЛУ, СЫРҒАЛЫМ) мемлекеттік сортсынақтан ойдағыдай өтіп, өндіріске жолдама алды. Аталған сорттар негізінен еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығысында өсіруге арналған және болашақта коммерциялық сорттарды алмастыратын болады. Жекелеген сорттар Павлодар, Ақтөбе және Солтүстік Қазақстан облыстарында пайдалануға ұсынылған. Қазіргі уақытта институтымызда бұл сорттардың жоғары сапалы кондициялық тұқымын өндіру бойынша тиісті іс-шаралар жүргізілуде.
Қорыта айтқанда, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу-институтының селекционер ғалымдары Қазақстан тәуелсіздігінің 30-жылдық мерекесін үлкен жетістіктермен қарсы алып отыр. Бұл жетістіктер еліміздің қуатын ары қарай арттыруға септігін тигізері сөзсіз.
