ҚАЗЕжӨШҒЗИ-Да КҮЗДІК ДАҚЫЛДАРДЫ ЕГУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРГІЗІЛУДЕ
Бұл күндері Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының селекциялық тәлімбақтарында күздік бидай, күздік тритикале мен күздік арпа егу жұмыстары қызу жүріп жатыр. Егіс үшін арнайы навигациялық егу жүйесімен жабдықталған селекциялық сепкіштер Wintersteiger, Австрия Uto тракторымен, сондай-ақ Байқоңыр тракторына жалғанған Бразилиялық тұқым сепкіш Vens Tudo қолданылады. Көптен күткен жаңбырдан кейін ашық шуақты күндер күздік дәнді дақылдардың селекциясы мен тұқым шаруашылығы үшін егін егуге жақсы жағдай жасауда.
Қант қызылшасын жинау басталды
Бүгін, 2021 жылы 13 қазанда, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында қант қызылшасын жинау жұмысы басталды. Институтта ғылыми жобалар аясында бұл дақыл бірнеше телімдерде егілген болатын, оның ішінде монодақыл стационарында агрохимиялық тәжірибелер, селекциялық стационарда жаңа будан шығару және тұқым өндіру бойынша зерттеулер жүргізілуде. Осы жұмыстардың бәрі қант қызылшасын жинап, зерттеп, қажетті тамыржемістерін сақтауды қажет етеді. Институт басшылығының ұйымдастыруымен жалпы сенбілік ретінде жүргізілген қант қызылшасын жинау жұмысына ұжымның 100-ден аса қызметкері қатысты. Институттың шаруашылық бөлімі дайындаған түскі асты таза ауада ашық аспан астында ішкен қызметкерлер кешке дейін жоспарланған шаруаны орындап үлгірді.
ҚазЕжӨШҒЗИ-да КҮЗДІК ДАҚЫЛДАРДЫҢ ТҰҚЫМЫН ДӘРІЛЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРГІЗІЛУДЕ
Бұл күндері Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының қоймалары мен зертханаларында дәнді дақылдардың тұқымын – күздік бидайды, күздік тритикале мен күздік арпаны дәрілеу бойынша жұмыстар қызу жүріп жатыр. Дәнді дақылдардың тұқымдары дәрілік заттармен өңделгенге дейін мұқият дайындалды – калибрленді, арамшөп тұқымдарынан, өлі қоқыстардан тазартылды. Тұқым тазалығының жоғары деңгейде болуы оның жоғары сапамен дәріленуін қамтамасыз етіледі – 90%-дан астам.Дезинфекциялық құрал ретінде Виал Траст 0,4 л/т + Табу 0,4 л/т препараттар қоспасы қолданылады. Виал Траст өскіндердің көптеген ауруларына қарсы тиімділігі жоғары. Табу – дәнді дақылдардың тұқымдарын өскін зиянкестеріне қарсы дәрілеуге арналған инсектицид. Виал Траст және Табу препараттарын бірге қолдану тұқымды ең қауіпті патогендер мен зиянкестерден жоғары деңгейде қорғауды қамтамасыз етеді.
ҒҰМЫРЫН ҒЫЛЫМҒА АРНАҒАН ЖАН ЕДІ
Ш. Бастаубаева, ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты, «Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ» ЖШС басқарма төрағасы
А. Ысқақов, биология ғылымдарының докторы
Өткен жылдың 11- қазанында бақилық болған әріптесімізден айырылып ғылым атты әлемде Айгүлсіз сапар шегіп келе жатқанымызға тура бір жыл толып отыр. Дана халқымыздың «жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» деген адамды ізгі істерге бастайтын қанатты сөздері бар. Бүкіл саналы ғұмырын ғылымға қызмет етуге арнаған белгілі ғалым, биология ғылымдарының докторы, агрономия профессоры Айгүл Ізтелеуқызы Абугалиеваны еске алғанда осы тәмсілдің шынайылығына тағы бір рет көз жеткізесің. Еліміздің агробиология ғылымына өзінің айшықты үлесін қосып, халықаралық аренада абыройын асқақтатып жүрген құрбымыз кенеттен қайтпас сапарға аттанғанда жаратқанның бұйрығына мойын сұнып, өзімізді өзіміз сабырға шақырдық, ғылым әлемінде осындай абзал жанмен тоғысып әріптес болғанымызға шүкіршілік қылдық, өзімізге жақсы ғалым тұлғасының қыр сырларын танып, өскелең жастарға үлгі қылып айтып жүруді парыз санадық, өстіп өзімізді жұбаттық. «Тектіден текті туады» деген халқымыздың тағы бір дана сөзінің де Айгүл Ізтілеуқызына қатысы бар. Ол 1959 жылы 20 тамызда белгілі ғалым, ғылымды ұйымдастырушы Ізтелеу Әбуғалиұлы Әбуғалиевтің отбасында дүниеге келді, ал нағашы атасы халқымыздың рухани өмірінде өзінің өшпес таңбасын қалдырған Елубай Өмірзақов. 1976 жылы Алмалыбақ ауылының орта мектебін бітірген болашақ ғалым С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл -Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) биология факультетіне түсіп, оны1981 жылы үздік бітіріп, Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтына жұмысқа тұрады, аспирантурасына түседі. Оның ғылымдағы жолбасшысы Одаққа танымал биохимик ғалым Юрий Викторович Перуанский болды, білікті ұстаз дарынды шәкіртінің ғылымның енді дамып келе жатқан жаңа қызықты саласын зерттеуге бағыт береді, молекулалық биология, биохимия және биотехнология саласы бойынша бағалы бидай дақылын зерттеген жас ғалым 1985 жылы М.А. Айтхожин атындағы Молекулалық биология және биохимия институтында кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап, ғылым кандидаты деген дәреже алады, ал 1994 жылы селекция және тұқым шаруашылығы және биохимия бойынша докторлық диссартация қорғайды. Айгүл Ізтілеуқызының ғылымдағы өмірі Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми -зерттеу институтында өтіп, онда кіші ғылыми қызметкерден бастап институттың бас директорына дейін ғылымның барлық сатыларымен көтеріледі. Сондай ақ 1998 жылдан бастап ол ғылыми жұмысты оқытушылық жұмыспен де біріктіреді, ол Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің (Алматы) селекция, тұқым шаруашылығы және биотехнология кафедрасының профессоры болды. Ол сондай – ақ ғылымды өндіріспен байланыстыруға да үлкен көңіл бөліпғ 2004-2006 жылдары Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Мемлекеттік салық инспекциясының ауыл шаруашылығы дақылдарын сапалы бағалау мен сәйкестендіру жөніндегі орталық зертханасын да басқарады. Ұзақ уақыт бойы Ұлттық ғылыми кеңестің мүшесі болды. Айгүл Ізтелеуқызы әлемнің жетекші ғалымдарымен халықаралық ынтымақтастықты дамытуға белсенді қатысып, көптеген халықаралық конференцияларда баяндамалар жасады, түрлі сарапшылық кеңестер мен комиссияларға қатысты. 2001 жылы ол Жүгері мен бидайды жақсарту жөніндегі халықаралық орталықта (CIMMYT, Мексика), 2006 жылы Халықаралық ауылшаруашылық зерттеулер бойынша консультативтік топтың орталығында тағылымдамадан өтті. Ол Халықаралық Ғылым мен Ақпараттық Желінің мүшесі, астық сапасы бойынша сарапшы (CIMMYT-CAC, 1995 ж.), INTAS Ғылыми Кеңесінің мүшесі (ЕО, Бельгия, 2002-2006) болды. Қуаңшылық аймақтарда ауылшаруашылық зерттеулер орталығымен (ICARDA) тығыз байланыста болып, көптеген бірлескен жобаларды жүзеге асырады. Айгүл Ізтелеуқызы ЕО INTAS, Дүниежүзілік банк пен ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің, CIMMYT-GTZ-Қазақстан, Қазақстан-Австралия, ICARDA-FAO және тағы басқа жобаларға жетекшілік етті. Ол Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы дақылдарын селекциялауда молекулалық -генетикалық маркерлердің әр түрін қолдану бойынша нормативтік құқықтық актілерді әзірлеуге қатысты. Қазақстандағы бидай дәнінің сапасына арналған Айгүл Ізтелеуқызының зерттеулерінде экспорттаушы елдердің талаптарына сәйкес оның әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін анықтауға ерекше орын берілген. Айгүл Ізтелеуқызы 2000 жылы құрылған және қазіргі уақытта Ресей мен Қазақстанда 22 асыл тұқымды бағдарламаны біріктіретін Қазақ-Сібір жаздық бидайды жақсарту желісінің (KASIB) табысты жұмыс істеуін ұйымдастыруда шешуші рөл атқарды. KASIB бүгінгі күнге дейін табысты жұмыс жасауда. Соңғы жылдары ол бидайдың және оның туыстарының басқа түрлерімен алыстан будандастыруына байланысты бидайдың генетикалық әртүрлілігін (герплазмасын) кеңейтуге көп көңіл бөлді. Осы зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан Республикасы үшін негізгі ауруларға төзімді және жоғары сапалы астыққа ие болашағы жоғары жоғары өнімді линиялар алынды. А.И. Абугалиева бидай бойынша халықаралық жобалар мен зерттеулерге, ірі форумдар мен конгрестерге қатысып, қазақстандық ғылымның жетістіктерін әлемде насихаттауға елеулі үлес қосты. 1992 жылдан бастап Айгүл Ізтелеуқызы Халықаралық астық ғылымы мен технологиясы қоғамының (ICC, Вена, Австрия) мүшесі, 2016 жылдан бастап өңдеу және сауықтыру үшін бидайдың сапасын жақсарту бойынша сараптамалық жұмыс тобының мүшесі. 2017–2019 жылдары А.И. Абугалиева жаздық бидайдың астық иономикасын зерттеу бойынша Еуропалық өсімдіктердің фенотиптік платформасы жобасын басқарды. Профессор А.И. Абугалиева «Шәкіртсіз ғалым тұл» деген қағидаға да ерекше мән беріп, ғылым жолындағы ізбасарларын дайындауға үлкен көңіл бөледі, ол бір ғылым докторын, сегіз ғылым кандидатын және екі PhD дайындады. Сонымен бірге зерттеу жұмыстары нәтижесін хатқа түсіруге де баса назар аударып, 800 -ден астам ғылыми жұмыстың, соның ішінде 9 монографияның, селекциялық жетістіктерге берілген 15 патент пен өнертабысқа берілген 4 патенттің және Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген ауыл шаруашылығы дақылдарының 35 сортының авторы атанады. Ол 2016 жылы Парижде шыққан Оңтүстік Қазақстанда бидай өсіру мен өсіру тарихына арналған әйгілі әлемдік бидай кітабының 3 -томына тарау жазды.Ғалымның еңбектері атаусыз қалмай әртүрлі сыйлықтармен марапатталған, Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің (1986), Жастар одағы мен Қазақстан Республикасы кәсіпкерлер конгресінің (1995) лауреаты. Ғылым мен техниканың дамуына қосқан үлесі үшін Қазақстан Республикасы Президенті стипендиясының (2000-2002 жж.), «Ұлттық ғылыми-техникалық ақпарат орталығы» АҚ «Парасат» сыйлығының иегері. Өсімдіктердің генетикалық ресурстар коллекциясын сақтаудағы ерекше еңбегі үшін ВИР академик Н.И. Вавилов (2012 ж., РФ) медалімен, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің «Тың жерлерді игеруге 60 жыл» медалімен (2014 ж.), «Ауыл шаруашылығы саласының үздігі» (2014 ж.) белгісімен марапатталады.Ғалымдығымен бірге Айгүл Ізтелеуқызы өзінің сүйікті жұмысына шынайы берілгендігімен ерекше еді, ол көпшілікке жанашыр, мейірімді бола білді, айналасын әзіл қалжыңымен, өзінің турашылдығымен баурап алатын. Өмірлік серігі биология ғылымдарының докторы Владимир Савиннен ерте айырылғанда мұқалмай рухани батылдық көрсетті, екі ұлды тәрбиелеп өсірді, үлкен ұлы Тимур Владимирұлы ғылым жолын таңдап ата -анасының лайықты ізбасары болып абыроймен қызмет етуде. Институтымыздың ұжымы Айгүл Ізтелеуқызының жарқын бейнесін қастерлеп, жақсы атын әрқашан құрметтейді және ол жасап кеткен еңбектерін болашақта лайықты түрде дамытуға күш салады.
ИНСТИТУТ ЕГІСТІГІНДЕ ЫЛҒАЛ ЖИНАУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРУДЕ
Биылғы жылдың бір ерекшелігі – ауа райының құрғақшылығында. Міне бір жарым айдан бері өңірге ешқандай жаңбыр жаумады, салдарынан егістіктің ылғалдылығы өте азайып, топырақтың 0,5-1,0 метрге дейінгі қабаты құрғап кетті. Өңірде күздік дақылдарыды егу мерзімі келгенімен, топырақтың ерекше құрғақтығынан тұқым себу мүмкін болмай тұр. Себебі, біріншіден, құрғақ топырақ жер жырту кезінде техниканың сынып, тозуына әкеледі. Екіншіден, құрғақ топыраққа түскен тұқым дер кезінде өнбей, құстарға жем болуы мүмкін.Бұл жағдайдан шығудың бір жолы – егістікті қолдан суару. Қазір институт қызметкерлері егістік алқаптарын жасанды жолмен суару үстінде. Бір жерде арықты пайдаланып егістік суарылса, екінші жерде арнаулы трубалармен келген суды жұмсақ шлангалар арқылы суаруға қолдануда. Аталған әдістер арқылы қазіргі уақытта институттың егістік алқаптарында ылғал жинау жұмыстары қарқынды жүруде.
ШАХМАТТАН АУДАН АРАЛЫҚ ЖАРЫС
2021 жылы 26 қыркүйекте Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында Алматы облысы Қарасай және Талғар аудандары арасында шахматтан жарыс болып өтті. Іс-шара Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 30-жылдығына орай ұйымдастырылды. Жарыс қорытындысы бойынша Талғар ауданының шахматшылары алға шығып, арнаулы кубокты жеңіп алды.
ҚАНТ ҚЫЗЫЛШАСЫН ӨСІРУ – АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ КЕПІЛІҚонысбеков Керімтай Төлеуқасымұлы, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты
Елімізде ауыл шаруашылығын алға шығару мақсатында атқарылып жатқан жұмыстардың ауқымы барған сайын кеңейе түсуде. Оның ішінде отандық қызылша тұқым шаруашылығын оңтайландырып арттыруға айырықша көңіл бөлініп отыр. Осы бағытта қант қызылшасына ерекше назар аударыла бастады. Енді осы бір мәні мен маңызы зор көкейкесті мәселеге ғылыми тұрғыдан байыпты түрде таразы талқысына салсақ, тағлымы жетерлік талай жайларға қаныға түсеміз.Әлемдегі қант нарығына үңілер болсақ, қант негізінен қант құрағынан және қант қызылшасынан алынады. Қант құрағының өндірісі 1,4 млрд. тоннаны құрайды. Ал, қант қызылшасының үлесі 270 млн. тонна.
Әлемдегі қант өндірісінің жалпы көлемі 131 млн. тонна болса, оның ішінде қант құрағынан – 98 млн. тонна, қант қызылшасынан – 33 млн. тонна (25,2 %) шығарылады. Ең ірі қант құрағынан өнім өндірушілер Бразилия – 27,7 млн. тонна, Үндістан – 19,9 млн. тонна, Қытай – 9,7 млн. тонна, АҚШ – 2,2 млн. тонна екен. Ал,қант қызылшасынан АҚШ – 4,6 млн. тонна, Германия – 4,3 млн. тонна, Франция – 4,2 млн. тонна, Ресей – 2,3 млн. тонна, Польша – 2,0 млн. тонна, Түркия мен Украина – 1,9 млн. тонна деп айта беруге болады.
Енді Қазақстандағы қант қызылшасын өндірудің қазіргі жағдайына тоқталатын болсақ, соңғы жылдары еліміздің жаңа әлеуметтік-экономикалық бағыт-бағдарына байланысты республиканың ауылшаруашылығында, оның ішінде қант қызылшасы өнеркәсібінде күрделі өзгерістер болды. Осы заманғы аграрлық қарым-қатынастағы елдердің даму тенденциясына талдау жасау Қазақстанның АӨК-нің (агроөнеркәсіп кешені) ары қарай дамуы мемлекеттік қолдаудың тиімділігі және қант зауыты төңерегіне топтасқан кооперативтік бірлестіктерді құру есебінен инновацияны енгізуге тең дәрежеде ыңғайлы жағдай жасау арқылы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға жұмылдырылуы керек екендігін көрсетеді.
Қант қызылшасын өсіру елдің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде стратегиялық негізгі бағыттың бірі болып табылады. Республикада қант қызылшасын өсірген жылдардағы егістік алқабының ең жоғарғы көлемі 80,8 мың гектарға жетіп, орташа өнімділік әр гектарына 270 центнерді құраған еді. Бұл ретте қызылша ауыспалы егістігі айналымын игеру үшін 213,5 мың гектар суармалы жер пайдаланылды. Осының арқасында өнімділік жөнінен ең жоғары нәтижеге 1972 жылы қол жеткізілді. 73,1 мың гектардың әр гектарынан 338 центнерден тәтті түбір жиналып, мемлекетке 2349,5 мың тонна қант қызылшасы өткізілді. 1976 жылы Талдықорған облысының екі ауданы: Киров (5,2 мың гектардан) және Талдықорған (9,2 мың гектардан) тиісінше 366 және 375 центнерден өнім алды. 2004 жыл мен 2014 жыл аралығында елдегі қант қызылшасы алқабы 22,3 мыңнан 1,2 мың гектарға дейін күрт қысқарды.
Қазақстанда қызылша өсіруді қайта дамыту үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Республиканың табиғи-климаттық жағдайы бұл дақылды Алматы облысының 9 ауданында (Алакөл, Ақсу, Шеңгелді(Қапшағай қаласы), Ескелді, Кербұлақ, Қаратал, Көксу, Сарқанд, Талдықорған қаласы), Жамбыл облысының 5 ауданында (Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Қордай, Мерке) өсіруде және Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарының шаруашылықтары да қызығушылық танытуда. Әрине, бұл ретте өнімділіктің, өнімнің сапасы мен шығын көлемінің айтарлықтай әртүрлі болары анық. Өткен жылдардағы қант қызылшасын өсірудің тәжірибесі республикада суармалы жердің әр гектарынан 400 центнерден, тәлімі жерден 200-250 центнерден тұрақты өнім алуға болатынын көрсетеді. Сонымен қатар жобада Солтүстік пен Орталық Қазақстан (Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстары) жағдайында да отандық және шетелдік жаңа будандарға экологиялық сорт сынағын жүргізудің мүмкіндігі де қарастырылатын болады.
Қант қызылшасы – біздің елімізде қант алуға арналған негізгі шикізат, оның өндірілу деңгейі елдің азық-түліктік қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. Бұл қайта өңдеу тұрғысынан барынша сұранысқа ие дақылдың бірі. Дегенмен, өкінішке орай, тұқым өндірісі жөнінен біз елдің тұтыну деңгейінен әлдеқайда артта қалдық. Тұқым нарығында импорттық тұқым 95% құраса, ал, отандық өнімнің үлесі бар болғаны 5% ғана. Яғни, елімізде бұл дақыл тұқымның өндірісін мүлдем дерлік жоғалттық деуге болады. Бұған қоса көптеген аймақтарда, себілетін тұқым сапасына деген бақылаудың жоқтығынан, карантиндік зиянкестер мен аурулардың еніп кету қаупі туындауда. Қазақстанда қант қызылшасы тұқымын өңдеу, жетілдіру зауытының жоқтығы және элиталық-тұқым шаруашылықтарының болмауы алынған қант қызылшасы тұқымын осы заманғы халықаралық стандарттарға (сорттау, кептіру және т.б.) сай себу кондициясына жеткізуге мүмкіндік бермейді. Осыдан барып жылдағы 25-30 мың егіс бірлігі көлеміндегі шағын цех салудың қажеттілігі туындап отыр. Ол бізге жоғары сапалы тұқым алуға және оны төмендетуге мүмкіндік туғызбақ. Осыған байланысты отандық ғалымдар, өзіміздің селекциядағы жоғары сапалы қант қызылшасы тұқымын алу үшін, аталған жобаны қолға алып, іске кірісті. Қант қызылшасы тұқымдық материалының сапасы оны өндеу жағдайымен тікелей байланысты.Ерекше атап айтатын жай, Алматы облысында қант қызылшасын өсірудің қайтадан қарқынды түрде өріс алуы қуантады. 2015 жылы қант қызылшасының алқабы 4020 гектарға жетіп, 124,7 мың тонна тәтті түбір жиналды. Көптен бері тоқтап тұрған Көксу, Ақсу қант зауыттары іске қосылды. Барлық қажетті ауқымды істер атқарылды. «Хильниченко және К» сеіктестігінің қызылшашылары орта есеппен әр гектардан 730 центнерден алды, ал, кейбір учаскелерінде өнім 810 центнерге дейін жеткен. Облыста 2021 жылы қант қызылшасының егістігі 21 мың гектарға ұлғайды. Әр гектардың шығымдылығы орта есеппен 376 центнерден айналып, жалпы 250 мың тоннадан астам тәтті түбір алынған. 2020 жылы 380 центнерден алынды.Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты Қазақстандағы қант қызылшасы өндірісін ғылыми жағынан қамтамасыз ететін бірден-бір мекеме. Бұл ретте өнімі сапалы, өнімділігі жоғары әрі ауруға төзімді жаңа сорттар мен будандарды шығаруға, бастапқы және элиталық тұқым әзірлеуді өз деңгейінде жүргізуге, сондай-ақ, оны өндірудің технологиясын жетілдіруге ерекше назар аударылады. Біздің міндетіміз – қант қызылшасының элиталық тұқымы мен аудандастырылған будандарының бастапқы компоненттерін көбейту.Мәселен, республикада жоғары репродукциялы қант қызылшасы тұқымын шығарумен бүгінгі уақытта тек Алматы облысындағы аттестаттаудан өткен екі элиталық-тұқымдық шаруашылық: «ҚазЕжӨШҒЗИ» және «Қамқорлық» ЖШС айналысады. Осы орайда «ҚазЕжӨШҒЗИ» ЖШС жылдық мөлшері 1,5 тоннадан 4,0 тоннаға дейін жететін өзіндік элиталық тұқым өндірсе, ал «Қамқорлық» ЖШС де жыл сайын отандық будан тұқымын 7-ден 10 тоннаға дейін шығарады. Алдағы уақытта тұқым өндірудің осындай көлемі және оны қосымша ұйымдастырылатын тұқым шаруашылықтары арқылы ұлғайту егістік алқабының жоспарланған деңгейіне қол жеткізер еді.Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының жекеменшік әріптестері – «Қамқорлық» элиталық тұқым шаруашылығы ЖШС-мен және «Жылыбұлақ» ЖШС-мен бірлесе отырып, отандық қант қызылшасы тұқымының үлесін 2020 жылға дейін кезең-кезеңімен жалпы қажеттіліктің 50% жеткізуді, отандық өндірісті егістік сапасы жоғары тұқыммен қамтамасыз етуді жоспарлап отыр. Ақсу, Айшолпан, Тараз, Шекер, Памяти Абугалиева атты қазақстандық қант қызылшасы будандандарын, сондай-ақ қант қызылшасының жаңа бәсекеге қабілетті түрлерін өсіру жөніндегі ұсыныстарды республикада ғана емес, осындай табиғи-климаттық жағдайымен бұл бағалы дақылға сұранысы бар Қырғызстан мен Өзбекстанда да пайдалануға болады.Мемлекеттің қант қызылшасы кешенін экономикалық дамуымыздағы негізгі рөлі – елдің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында қабылданған талаптар негізіндегі, жалпы экономиканы өркендету аясында кеңейтілген жұмыстарға институтционалды жағдай жасауда жатыр. Жобаны жүзеге асыру қант қызылшасы егіс алқабын және қант қызылшасы көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл тұтастай алғанда, осы әлеуметтік маңызды өнім бойынша азық-түліктік қауіпсіздікті нығайтады.Қазақстан Республикасында өнімділігі, сапасы жоғары, қоршаған ортаға бейімділігі жағынан шетелдік түрлерімен бәсекеге түсе алатын қант қызылшасы будандарын енгізу арқылы, өнімділікті арттырып қант өңдеу инфражүйесінің (қосымша жұмыс орындарын құру) дамуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және қант қызылшасы саласының экономикалық тиімділігіне әкеледі деп толық сеніммен айта аламыз. Менің жеріне жеткізе айтып, ортаға салып отырған ойларым, пікірлерім, ұсыныстарым еліміздің ертеңі үшін екенін екінің бірі жақсы біледі. Осыларды жұдырықтай жұмылып іске асыра білетін болсақ, дәулет пен берекенің берік негізін қалайтынымыз анық. Демек, сөз бен істің бірлігі үйлесімін тапса, алмайтын асуымыз жоқ.
Тәуелсіздік жылдарындағы дәнді дақылдар бойынша селекциялық жетістіктер
Рсалиев Ш.С., ҚазЕӨШҒЗИ дәнді және мал азықтық дақылдар бөлімінің меңгерушісі, биология ғылымдарының докторы
Институтымызда дәнді дақылдар бойынша селекциялық жұмыстар 1934 жылы А.А.Орловтың бастамасымен қолға алынды. Ол ВИР және жергілікті сорттардың коллекциясы негізінде арпаның жұмыс коллекциясын құрды. Күздік бидай бойынша селекциялық жұмыстарды 1950 жылдан бастап П.Ф. Федоров жүргізді. 1965 жылы Н.Л. Удольскаяның ғылыми басшылығымен арпа дақылы бойынша топ құрылды. 1972 жылдан бастап дәнді дақылдардың селекциясы ҚР ҰҒА, РАҒА мен УАҒА академигі Р.А. Оразалиевтің жетекшілігімен жүргізілуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі селекциялық жетістіктерге жаздық бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ 4 сорты (1980 ж. аудандастырылған), күздік бидайдың БОГАРНАЯ 56 (1981) және ҚАРЛЫҒАШ (1986) сорттарын атауға болады. Бұл сорттар республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында әлі де кеңінен өсірілуде.
Соңғы 30 жыл ішінде институт селекционерлері шығарған дәнді дақылдардың 93 сорты аудандастырылды және қазіргі уақытта өндірісте пайдалануда. Олардың ішінде күздік жұмсақ бидайдың 28 сорты, күздік қатты бидайдың 2 сорты, күздік тритикаленің 4 сорты, жаздық жұмсақ бидайдың 18 сорты, жаздық қатты бидайдың 8 сорты, күздік арпаның 2 сорты, жаздық арпаның 17 сорты, сұлының 10 сорты, күріштің 2 сорты, үйбидайықтың 2 сорты бар. Аталған дақылдардың жекелеген сорттары республикамыздың көптеген аймақтарында және шет елдерде егіліп, шаруашылық-құнды белгілері бойынша еліміздің селекциялық жетістіктерінің алтын қорына енгізілді.
Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардағы институттың алғашқы жетістігі – 1991 жылы Қазақстанның Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған жаздық жұмсақ бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЕРТЕ ПІСЕТІН сорты болды. Сорт Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясымен бірлесіп шығарылған. Сорт ерте піседі, вегетациялық кезеңі 67-89 күн. Орташа егін өнімділігі 25-30 ц/га, жоғары агрофон жағдайында – 53,6 ц/га дейін. Дәннің технологиялық көрсеткіштері бойынша күшті бидай тізіміне енгізілген. Қазіргі уақытта бұл сорт Қазақстандағы жаздық бидайдың ең танымал сұрыптарының бірі болып табылады, өсіру аумағы 300 мың гектардан астам. Сорт сонымен қатар Ресей Федерациясының Курск, Челябі облыстарында, Башқұртстанда және Қырғызстанда өсіріледі.
Келесі бірегей сорт – 1992 жылдан Алматы мен Қызылорда облыстарында, сондай-ақ Башқұртстан мен Қырғызстанда өсірілетін бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ 10 сорты. Факультативті сортқа жатады (күзде де, көктемде де егуге болады). Сорт орташа мерзімде піседі. Көктемгі және күзгі үсіктерге төзімді. Жапырақ таты және фузариоз ауруларына көнбіс (толерантты). Сорттың орташа түсімі суармалы жерде 50,5 ц/га, тәлімі жерлерде 22,4 ц/га болады. Интенсивті технология бойынша суармалы жерге де, тәлімі жерге де егуге болады. Дәннің сапасы бойынша бағалы бидайға жатады.
1993 жылы Қазақстанда күздік бидайдың ЖЕТІСУ сорты аудандастырылды. Өсімдіктің биіктігі орташа (75-85 см), вегетациялық кезеңі 265-275 күн, қысқа төзімділігі жоғары. Тат түрлерімен, ақ ұнтақпен және қаракүйемен зақымданады. Жетісу сортының ерекше қасиеті – егін түсімінің жоғарылығында және ауа райына бейімделгіштігінде. Мемлекеттік сорт сынау кезінде (1990-1995) орташа егін түсімі 56 ц/га болды. Сорт Алматы, Жамбыл және Түркістан облыстарында егіледі.
1995 жылы күздік бидайдың ең белгілі сорты СТЕКЛОВИДНАЯ 24 аудандастырылды. Сорт өсу мерзімінің ұзақтығы 251-263 күн. Суыққа және қуаңшылыққа өте төзімді. Сабақ және жапырақ таттарымен орташа (Lr3 гені анықталған), тозаңды және қатты қаракүйемен аз зақымданады. Сары татқа төзімсіз, бірақ бұл ауру бойынша толерантты (көнбіс) сорт болып есептеледі. Суару жағдайында дән өнімділігі 70 ц/га дейін, тәлімі жерде – 20-35 ц/га. Күшті бидайлар қатарына жатады. Алматы, Жамбыл, Түркістан облыстарында қазіргі кезде қолданылатын күздік бидайдың негізгі сорты болып табылады. Сондай-ақ Қырғызстан мен Тәжікстанның бірқатар аймақтарында егіледі.
1996 жылы Қостанай, Павлодар облыстарында жаздық жұмсақ бидайдың ЛЮТЕСЦЕНС 32 сорты пайдалануға рұқсат етілді. Сорт орташа мерзімде, яғни 86 күн ішінде піседі. Тозаңды қаракүйеге және сары татқа көнбіс, жапырақ және сабақ таттарымен зақымданады. Орташа егін түсімі 25-30 ц/га. Дәннің технологиялық көрсеткіштері бойынша күшті бидай тізіміне енгізілген. Бұл сорт 2020 жылға дейін Қазақстандағы ең танымал жаздық бидай сорттарының бірі болды (137 мың га).
1997 жылы Қазақстанның 7 облысында (Ақмола, Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Түркістан) жаздық арпаның АРНА сорты пайдалануға рұқсат етілді. Сорт ерте көктемгі аязға, жатып қалуға және дән төгілуге төзімді. Сорттың потенциалды шығымы 63,1 ц/га, дәндегі ақуыз мөлшері 12%-дан аспайды, крахмал 60-63%, экстрактивті заттар 76-81%. Қазіргі кезде бұл сорт республикадағы жаздық арпа ассортиментінің негізін құрайды. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2019 жылғы мәліметі бойынша республикада бұл сорттың егіс көлемі 500 мың гектардан асты.
2001 жылдан бастап жаздық арпаның СЕВЕР 1 сорты Алматы облысында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізіліміне енгізілді. Вегетациялық кезеңі 97-101 күн, өсімдіктердің биіктігі 84-92 см, өнімді түптенуі 2,5-3,1 дана, 1000 дәннің салмағы 49,9 г, дән натурасы 680,3 г/л. Сорт ерте көктемгі аязға, жатып қалуға және дән төгілуге төзімді. Потенциалды өнім 64,1 ц/га, дәндегі ақуыз мөлшері 9-11,5%, крахмал 60-64%, экстрактивті заттар 76-80%.
2002 жылы Қазақстанда күздік тритикаленің бірінші отандық сорты ТАЗА сорты аудандастырылды. Сорт қысқа төзімді, түптенуі жақсы, сабан биіктігі 105-110 см, жатып қалмайды. Масақ пен дәндері ірі, 1000 дәннің массасы 56 г дейін. Көп гүлді, масақтағы дәннің мөлшері 60-70 данаға дейін жетеді, осы қасиеттерінің арқасында сорт жоғары өнім береді. Потенциалды өнімділік 8-10 т/га. Сорт мал азығы үшін және таза күйінде де, бидай қоспасымен де нан пісіруге арналған. Құрамында крахмалдың көптігі мен мол егін түсімі арқасында ол химиялық-технологиялық өнеркәсіп үшін тамаша шикізат болып табылады (биоэтанол, биодизель, спирт және т.б.).
2003 жылдан бастап Қазақстанның төрт облысында (Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан) күздік жұмсақ бидайдың АЛМАЛЫ сорты өсіруге мақұлданды. Өсу мерзімінің ұзақтығы 270-290 күн, қысқа төзімділігі орташа (96-98%). Аз деңгейде сары тат (1-2 балл/10-15%), септориоз (1-2 балл) қоздырғыштарымен зақымданады, ал жапырақ татына (2-3 балл/10-20%) және қатты қаракүйеге (2-3 балл) төзімділігі орташа. Суармалы жерде орташа түсімі 62 ц/га. Сорт еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірлерінде суармалы және қамтамасыз етілген тәлімі жерлерінде егіледі.
2004 жылы үйбидайықтың (райграс) отандық сорты МАРЭЛЬ қабылданды. Бұл көпжылдық дәнді дақыл, олар суландыру жағдайында мәдени жайылымдарды құруға және көгалды шөп ретінде пайдалануға арналған. Сорт түраралық будандастыру және кейіннен іріктеу әдісімен жасалды. Жасыл жемшөп массасының орташа өнімділігі 445,8 ц/га. Жапырақтығы жоғары (55-67%). Суға батуға төзімді. Сорт елдің оңтүстігінде және оңтүстік -шығысында қолдануға рұқсат етілген.
2011 жылы институт селекционерлері шығарған дәнді дақылдардың 12 сорты пайдалануға жіберілді. Күздік жұмсақ бидайдың жаңа МЕРЕКЕ 70 сортының өсу мерзімі 265-275 күн. Түр тармағы – барбаросса. Негізгі жапырақ ауруларына төзімді. Суармалы жағдайда орташа егін түсімі 68,0 ц/га. Сорттың сапалық көрсеткіштері өте жоғары – 1000 дән салмағы 36 г, дәндегі ақуыз мөлшері 17,7%, ұлпа 37% , жалпы нан пісіру бағасы 4 балл. Құнды бидайлар қатарына жатады. Сортты Алматы және Жамбыл облыстарында егуге рұқсат етілген.
Күздік бидайдың ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЯНТАРЬ сорты қатты бидай түріне жатады, түр тармағы – церулесценс. Сорт жатып қалуға өте төзімді, масағы тығыз, дәндері ірі. Қолайлы жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілмеген жердің өзінде бақылау сортымен салыстырғанда 2,5-4,0 ц/га артық өнім береді. Орташа 1000 дән массасы 56,0 г, макарондық сапасы 4,4 балл. Сортты 2011 жылдан бері Алматы, Жамбыл және Қызылорда облысында өндірісте егуге рұқсат етілген.
Жаздық арпаның СЫМБАТ сорты «К-11798 / Нутанс-70» будан популяциясынан жеке іріктеу арқылы шығарылған. Сорт 79-80 күнде піседі, өсімдік биіктігі орташа мөлшерде (82-86 см), астық шығымдылығы (78,6%) және ақуыз мөлшері (13,6%) жоғары. Ерте көктемгі аязға, пісіп жетілгенде жатып қалуға және дән төгілуге төзімді. Орташа дән өнімділігі 35,0 ц/га. Сорт 2011 жылдан бері Жамбыл, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі.
2012 жылы жаздық жұмсақ бидайдың САМҒАУ сортын Павлодар облысында егуге рұқсат етілді. Сорт Павлодар ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтымен бірлесіп биотехнологиялық әдістерді қолданып шығарылған. Сорт орташа мерзімде, 91 күнде піседі. Құрғақшылыққа, дән төгілуге төзімді. Егін түсімі қолайлы жағдайда 40,5 ц/га. Дән сапасы бойынша құнды бидайға жатады.
2013 жылы Алматы облысында күздік арпаның АЙДЫН сортын пайдалануға рұқсат етілді. Бұл мал азығы бағытында шығарылған көп қатарлы сорт. 209-210 күнде пісіп үлгіреді, дән мөлшерінің көптігімен (68-74 дана) және ақуыз құрамының жоғары деңгейімен (15,2%) ерекшеленеді. Сорттың орташа өнімділігі 40,1 ц/га.
2014 жылдан бастап Алматы және Жамбыл облыстарында «Таза / ПРАГ-45» будан популяциясынан іріктеу әдісімен шығарылған күздік тритикаленің АЗИАДА сорты пайдалануға жіберілді. Сорттың қысқа төзімділігі және саңырауқұлақ ауруларына қарсы тұру қабілеті жоғары. Орташа дән өнімділігі 75,3 ц/га, ақуыз мөлшері 12,6%, лизин 3,8-3,9% құрайды.
2015-2021 жылдар аралығында институтымыздың селекционерлері шығарған күздік бидайдың 9 сорты (АРАП УЛУЧШЕННЫЙ, ДАУЛЕТ, ЕГЕМЕН-20, МАТАЙ, МАМЫР, БЕСАГАШ, СӘТТІ-14, ВАВИЛОВ, ДИМАШ), күздік тритикаленің 2 сорты (ҚОЖА, ЗЕРНОКОРМОВОЕ 5), күздік арпаның 1 сорты (ЖАЛҒАС), жаздық арпаның 2 сорты (ҰЛАР, ИЛЕК 36), жаздық бидайдың 5 сорты (МИЛАНА, СЕРКЕ, СЕЙМУР 17, ӨСКЕМЕН, ТАБЫС 60), сұлының 3 сорты (ДӨНЕН, СҰЛУ, СЫРҒАЛЫМ) мемлекеттік сортсынақтан ойдағыдай өтіп, өндіріске жолдама алды. Аталған сорттар негізінен еліміздің оңтүстік және оңтүстік-шығысында өсіруге арналған және болашақта коммерциялық сорттарды алмастыратын болады. Жекелеген сорттар Павлодар, Ақтөбе және Солтүстік Қазақстан облыстарында пайдалануға ұсынылған. Қазіргі уақытта институтымызда бұл сорттардың жоғары сапалы кондициялық тұқымын өндіру бойынша тиісті іс-шаралар жүргізілуде.
Қорыта айтқанда, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу-институтының селекционер ғалымдары Қазақстан тәуелсіздігінің 30-жылдық мерекесін үлкен жетістіктермен қарсы алып отыр. Бұл жетістіктер еліміздің қуатын ары қарай арттыруға септігін тигізері сөзсіз.
Соңғы пікірлер